სამეგრელოს მთავრები

სამეგრელოს მთავრები

დადიანები, ფეოდალური საგვარეულო საქართველოში (გვარსახელი ნაწარმოები უნდა იყოს საკუთარი სახელისაგან "დადი"). სავარაუდოა, რომ დადიანები და ვარდანისძენი ერთი საგვარეულოს ორი განშტოება იყო. წერილობითი წყაროებით ამ საგვარეულოს პირველი წარმომადგენელი იყო იოანე (ივანე) დადიანი, რომელსაც 1046 ამბებთან დაკავშირებით მოიხსენიება "მატიანე ქართლისაჲ". XII საუკუნის 80-იანი წლებისათვის დადიანები დასავლეთ საქართველოს უძლიერესი ფეოდალები იყვნენ ( დადიანი, ბედან (ბედიან), დადიანი, ვარდან). XII-XV საუკუნეებში დადიანებს ეჭირათ ოდიშის და, სავარაუდოა, სამოქალაქოსა და ზოგჯერ სვანეთის ერისთავობაც.XIV საუკუნის 20-იან წლებში დადიანების საგვარეულოს ერთი წევრი გურიის ერისთავიც გახდა; საგვარეულოს ერთი შტო, ბედან (ბედიან) დადიანის (XIII საუკუნის შუა წლები) ხანიდან მაინც, მემკვიდრეობით ფლობდა ოდიშის ერისთავობას. 1557 წელს ამ შტოს წარმომადგენელი ლევან I დადიანი დამოუკიდებელი მთავარი გახდა. ამის შემდეგ "დადიანი" ოდიშის მთავრის ტიტულის აღმნიშვნელ ცნებად გადაიქცა. XVII საუკუნის 90-იან წლებში დადიანების პირველი დინასტიის უკანასკნელი წარმომადგენელი ლევან IV დადიანი იძულებული შეიქმნა ოდიში მიეტოვებინა და სამთავროს ფაქტობრივი გამგებელი გიორგი ლიპარტიანი (კაცია ჩიქოვანის ძე) გახდა. ჩიქოვანთა (ჩიქვანთა) გვარიდან დადიანის ტიტული პირველად კაცია I-მა, გიორგი ლიპარიტიანის ძემ, მიიღო (1704). ამრიგად, ოდიშის დადიანების მეორე დინასტიის ფუძემდებლები გიორგი ლიპარტიანი (გიორგი IV) და მისი ძე კაცია I იყვნენ. თანდათანობით დადიანი ოდიშის მთავრის ტიტულთან ერთად გიორგი IV-ის ძის ბეჟან I-ის შთამომავლების გვარსახელად გადაიქცა. ოდიშის სამთავროს გაუქმების შემდეგ "დადიანი" მხოლოდ გვარის აღმნიშვნელ სახელად დარჩა. 1802 წელს რუსეთის მეფის სუბიექტი ხდება და რუსეთის იმპერიის პრინცის ტიტული ენიჭება. ნიკო დადიანი სამეგრელოს უკანასკნელი მთავარი იყო, რომელიც 1857 წელს რუსეთის მთავრობამ გადააყენა, ხოლო მისი მთავრობა კი გააუქმა. ნიკო დადიანმა ტახტის მემკვიდრის ტიტული ოფიციალურად 1868 წელს უარჰყო.

დადიანების გერბი

დადიანების სახლი

საქართველოს სამეფოსთვის გაწეული სამხედრო სამსახურისათვის დადიანებს ჯილდოდ ოდიშის (სამეგრელო ამ სახელით იყო ცნობილი შუა საუკუნეებში და მოგვიანებითაც) ერისთავების მემკვიდრეობითი ტიტული მიენიჭათ. გენეალოგიური შტო კონსტანტინე დადიანამდე მიდის, რომელიც საქართველოს სამეფო კარზე, დაახლოებით, 1140–1180 წლებში მსახურობდა და მსახურთუხუცესის ტიტული ჰქონდა მინიჭებული. მსახურთუხუცესი მთელი სამეფო კარის მთავარ კომენდანტი იყო და მისი მეურნეობის მმართველად და ფინანსების გამგებლად ითვლებოდა. კონსტანტინე ხაზინისა და ფინანსთა მინისტრის ფუნქციასაც ასრულებდა.

კონსტანტინეს შემდეგ, კიდევ რამდენიმე დადიანი დაწინაურდა საქართველოს სამეფო კარზე. მაგალითად, კონსტანტინეს ვაჟი, ვარდანი 1178-1184 წლებში ტრანსპორტირების მინისტრი (ჩუხჩარხი) იყო, ხოლო 1184-1191 წლებში, მამამისის მსგავსად, მსახურთუხუცესი. XIII საუკუნის მეორე ნახევარში ბედიან I დადიანი ძალზე გავლენიანი თავდაცვის მინისტრი გახლდათ. იმ დროისთვის დადიანების ოჯახი დასავლეთ საქართველოს ყველაზე ძლიერ ფეოდალურ საგვარეულოდ ჩამოყალიბდა.

XV საუკუნეში, გაერთიანებული საქართველოს დაშლის შემდეგ, ოდიში იმერეთის სამეფოს შეუერთდა და დადიანებმა მთავრების ტიტულის დასაბრუნებლად ხანგრძლივი ბრძოლა დაიწყეს. ამ ფაქტმა აშკარა კონფლიქტი გამოიწვია იმერეთის მეფეებთან, რადგან მთავრების ძალაუფლება, ყველა თვალსაზრისით, მეფის ძალაუფლებას უტოლდებოდა.

ოსმალეთის იმპერიამ, რომელიც ამ დროისთვის დასავლეთ საქართველოში ბატონობდა, ლევან I დადიანი ოდიშის ოფიციალურ მთავრად მხოლოდ XVI საუკუნის შუა წლებში აღიარა, რითაც ოდიშმა იმერეთის სამეფოსაგან დამოუკიდებლობა მოიპოვა. მომდევნო საუკუნეების მანძილზე, ვიდრე XIX საუკუნეში ოდიშსა და იმერეთს რუსეთის იმპერია დაიქვემდებარებდა, იმერეთის მეფეები ხან ინტრიგებით, ხან კი ძალისმიერი მეთოდებით ოდიშზე კონტროლის დაბრუნებას წარუმატებლად ცდილობდნენ.

მართლაც, ლევან II დადიანის მეფობის დროს (1611–1657) სამთავროს ძლიერებამ კულმინაციას მიაღწია და ამჯერად იმერეთი რამდენჯერმე სასწაულებრივად გადაურჩა ოდიშის მიერ დაპყრობას. ფორმალურად ლევან II–ს იგივე სტატუსი გააჩნდა, რაც საქართველოს სხვა მხარეების - ქართლის, კახეთისა და იმერეთის მეფეებს. რუსეთის ხელმწიფისადმი მიწერილ ერთ–ერთ წერილში იგი თავის თავს დასავლეთ საქართველოს მეფედაც კი მოიხსენიებს, მიუხედავად იმისა, რომ არც მას და არც ერთ მის მემკვიდრეს არ გააჩნდათ ოფიციალური საფუძველი იმისათვის, რომ „მეფის“ სტატუსი მიესაკუთრებინათ.

1867 წლის 4 იანვარს რუსეთის იმპერიამ სამეგრელოს სამთავრო ოფიციალურად გააუქმა და იგი იმპერიის ნაწილად აქცია. დადიანებმა შეინარჩუნეს თავიანთი სასახლეები და მიწები, ისევე როგორც საპატიო (თუმცა კი უშინაარსო) ტიტულები, როგორიცაა, მაგალითად, „თქვენო უმაღლესობავ“. იმპერიამ სამეგრელოს ბოლო მმართველს, ნიკოლოზ დადიანს „სამეგრელოს თავადის“ მემკვიდრეობითი ტიტული უბოძა, რითაც დიდგვაროვნის სტატუსი შეუნარჩუნა, მაგრამ ეს ყოველივე ნამდვილ ძალაუფლებას მოკლებული იყო.